Што далей? У трэцюю гадавіну выбараў 2020 года расказваем пра сцэнары, па якіх можа вырашыцца палітычны крызіс у Беларусі

9 жнiўня 2023 у 1691571600
«Зеркало»

Палітычны крызіс, які пачаўся ў краіне падчас выбарчай кампаніі 2020 года, цягнецца роўна тры гады. Улады здолелі задушыць актыўныя пратэсты супраць фальсіфікацыі вынікаў выбараў і гвалту з дапамогай маштабных палітычных рэпрэсій і ўсё таго ж гвалту. Але супрацьстаянне паміж значнай часткай грамадства і рэжымам Аляксандра Лукашэнкі нікуды не падзелася. Рэпрэсіі нарастаюць (за апошнія два гады колькасць палітвязняў у краіне павялічылася ў чатыры разы), а беларусы, не здольныя ўжыцца з уладамі ў новых умовах, пакідаюць сваю краіну дзясяткамі, а магчыма, і сотнямі тысяч. Калі і чым можа скончыцца гэты канфлікт, запушчаны жаданнем дыктатара ўтрымаць сваю ўладу насуперак волі многіх беларусаў? Мы паспрабавалі знайсці адказы на гэтае пытанне пра будучыню ў не вельмі далёкім мінулым іншых краін.

Барацьба грамадства і дыктатарскага рэжыму - гэта амаль заўсёды вельмі складаны працэс, вынік якога залежыць ад мноства фактараў. Ён можа скончыцца хуткай і поўнай перамогай людзей, якія пратэстуюць супраць несправядлівасці і ўзурпацыі ўлады - а можа і перарасці ў шматгадовае супрацьстаянне з непрадказальным вынікам. Для пачатку раскажам пра самы сумны (для тых, хто пратэстуе супраць дыктатуры) вынік такой барацьбы.

Калі пратэсты цалкам прайграюць

Адзін з самых вядомых пратэстаў супраць аўтарытарнага рэжыму, які ўладам удалося цалкам задушыць (хай і з вялікай цяжкасцю), адбыўся вясной 1989 года ў Кітаі. Пасля адстаўкі і смерці папулярнага ў народзе палітыка Ху Яабана, які лічыўся сімвалам палітычных рэформаў і барацьбы з карупцыяй, у Пекіне на плошчу Цяньаньмэнь выйшла больш за 100 тысяч студэнтаў, а потым да іх далучыліся і іншыя гараджане. Аналагічныя дэманстрацыі пачаліся і ў іншых буйных гарадах краіны. На піку толькі ў сталіцы ў іх удзельнічаў больш чым мільён чалавек.

Улады задушылі мірныя, хай і вельмі шматлікія пратэсты, з дапамогай войска. У бяззбройных мітынгоўцаў стралялі з агнястрэльнай зброі, супраць іх высунуліся танкі. Паводле афіцыйных кітайскіх звестак, у ноч з 3 на 4 чэрвеня ў Пекіне быў забіты 241 чалавек, а паводле альтэрнатыўных ацэнак замежных дыпламатаў - да 10 тысяч чалавек.

У 1956 годзе было задушанае паўстанне супраць камуністычнага рэжыму ў Венгрыі, а ў 1968 годзе - у Чэхаславакіі. Тут рэцэпт жорсткага ўтаймоўвання незадаволеных грамадзян з дапамогай арміі з танкамі быў падобны да таго, што пазней выкарысталі ўлады Кітая. З тым важным адрозненнем, што задушыць пратэсты ўдалося толькі з дапамогай замежнай падтрымкі. Фактычна камуністычныя рэжымы ў гэтых краінах утрымалі ўладу дзякуючы вайсковай інтэрвенцыі Савецкага Саюза.

Як бачым, цалкам задушыць пратэсты дыктатарскія рэжымы могуць, калі не саромеюцца выкарыстоўваць супраць сваіх грамадзян гвалт, у тым ліку войска. Вялікае значэнне пры гэтым мае тое, ці зможа рэжым знайсці і матываваць досыць шмат сілавікоў, здольных выступіць супраць сваіх суграмадзян. Важную ролю можа адыграць і знешняя падтрымка дыктатара з боку дзяржавы, якая яму сімпатызуе.

Калі пратэсты перамагаюць хутка

У 1968 годзе цяжка захварэў і запаў у кому партугальскі дыктатар Антоніу ды Салазар, які кіраваў краінай 36 гадоў. Улада ў гэты перыяд засталася ў руках яго прыхільнікаў, і калі Салазар выйшаў з комы, для яго да самай смерці ў 1970 годзе стваралі бачнасць удзелу ў кіраўніцтве дзяржавай.

Пасля смерці Салазара яго прыхільнікі ўтрымлівалі ўладу яшчэ чатыры гады. Партугалія на той час стала адной з самых бедных краін Еўропы, якая яшчэ і ўвязалася ў тры вайны за ўтрыманне сваіх каланіяльных уладанняў у Мазамбіку, Анголе і Гвінеі. У красавіку 1974 года паплечнікаў памерлага дыктатара за адзін дзень зрынулі партугальскія вайскоўцы, якіх падтрымалі жыхары Лісабона. Сігналам для пачатку партугальскай «Рэвалюцыі гваздзікоў» стала перададзеная па радыё песня E depois do adeus («А потым бывай»), з якой прадстаўнік Партугаліі Паўла ды Карвальё выступаў у 1974 годзе на «Еўрабачанні» - кампазіцыя была абраная ў якасці ўмоўнага знаку для змоўшчыкаў пра тое, што аперацыя пачалася.

У снежні 1989 года менш чым за два тыдні перамаглі народныя пратэсты ў Румыніі. Улада дыктатара Нікалае Чаўшэску напярэдадні паўстання падавалася непарушнай - яшчэ ў лістападзе ён аднагалосна (3308 галасамі з 3308) быў пераабраны на пасаду генеральнага сакратара ўдзельнікамі XIV з'езда кампартыі Румыніі. Але румынская армія з велізарнай неахвотай выконвала загады расстрэльваць пратэстоўцаў, а пасля наогул пачала пераходзіць на іх бок. Пры гэтым Чаўшэску, які паспеў сапсаваць адносіны з СССР, не атрымаў падтрымкі і звонку. На жаль, у адрозненне ад амаль бяскроўнай партугальскай рэвалюцыі, падчас якой загінулі чатыры жыхары Лісабона, крах дыктатуры ў Румыніі абышлося больш чым у тысячу жыццяў яе грамадзян. Таксама падчас яе загінуў (быў расстраляны) сам Чаўшэску і яго жонка Элена.

Восенню 2010 года пачалася «Арабская вясна» - серыя пратэстаў і паўстанняў у Паўночнай Афрыцы і на Блізкім Усходзе. Падчас яе пратэстоўцы досыць хутка адхілілі ад улады дыктатарскія рэжымы ў Тунісе (снежань 2010 - студзень 2011 гадоў) і ў Егіпце (студзень-люты 2011 года). У абодвух выпадках улады не саромеліся выкарыстоўваць супраць пратэстоўцаў гвалт. Але армія Туніса ў здушэнні пратэстаў не ўдзельнічала, дапамагла захаваць парадак у краіне пасля ўцёкаў дыктатара Зін аль-Абідына бэн Алі і нават душыла ўзброеныя выступленні яго прыхільнікаў.

У Егіпце армія падчас пратэстаў узяла пад ахову стратэгічныя аб'екты, але старалася прытрымлівацца нейтралітэту і намагалася раздзяляць на вуліцах прыхільнікаў і праціўнікаў прэзідэнта Хосні Мубарака, каб не дапусціць кровапраліцця. Салдаты не ўмешваліся нават падчас спробаў пратэстоўцаў узяць штурмам будынак МУС у Каіры, а калі і пачыналі страляць - то ў паветра. Урэшце Мубарак пад ціскам пратэстоўцаў пайшоў у адстаўку, а ўладу ў Егіпце часова ўзялі ў рукі вайскоўцы, якія забаранілі прыхільнікам былога прэзідэнта ўдзельнічаць у парламенцкіх выбарах.

У якасці прыкладаў досыць хуткай перамогі пратэсту можна прывесці і ланцужок паспяховых «каляровых рэвалюцый» на постсавецкай прасторы (грузінская «Рэвалюцыя ружаў» 2003 года, «Аранжавая рэвалюцыя» 2004 года ва Украіне, «Цюльпанавая рэвалюцыя» 2005 года ў Кыргызстане).

Самы блізкі ў часе і прасторы прыклад адносна хуткай перамогі пратэстоўцаў над аўтарытарнай уладай - «Рэвалюцыя годнасці» 2014 года ва Украіне, вядомая таксама як Еўрамайдан. Падчас яе рэжым Віктара Януковіча актыўна выкарыстаў для разгону пратэстоўцаў міліцыю і іншыя сілавыя ведамствы, але ўзброеныя сілы Украіны не парушылі прысягі на вернасць свайму народу і практычна не ўмешваліся ва ўнутрыдзяржаўны канфлікт.

З прыкладаў вышэй відавочна, што галоўную ролю ў вырашэнні канфліктаў грае тое, чый бок зоймуць сілавыя органы. Калі яны хаця б часткова прытрымліваюцца нейтралітэту, гэта ў значнай ступені дадае рэвалюцыі шанцаў на хуткую перамогу. Ясна, што беларуская сітуацыя склалася па-іншаму, што і стала прычынай здушэння масавых вулічных пратэстаў. Аднак гэта яшчэ не азначае канчатковай перамогі ўлады - пра што мы і раскажам у прыкладах ніжэй.

Калі пратэсты перамагаюць, але няхутка

У некаторых выпадках шлях да перамогі прыхільнікаў перамен і праціўнікаў дыктатуры займае доўгія гады. Палякі актыўна пратэставалі супраць навязанага ім камуністычнага рэжыму яшчэ з 1956 года, калі першы буйны страйк і масавыя дэманстрацыі прайшлі ў Познані. З 1980 года, пасля з'яўлення незалежнага прафсаюза «Салідарнасць», гэтыя пратэсты набылі агульнанацыянальны характар: у страйку вясной 1981 года ўдзельнічала да 13 мільёнаў чалавек.

Баючыся страты кантролю над краінай, камуністычныя ўлады Польшчы ў снежні 1981 года абвясцілі ў краіне ваеннае становішча і жорстка (з чалавечымі ахвярамі) задушылі відавочныя праявы пратэсту. Хоць канфлікт у польскім грамадстве, вядома, нікуды не падзеўся. Пасля свайго разгрому апазіцыя сышла ў падполле. Да другой паловы 1980-х гадоў бездапаможная эканамічная палітыка камуністаў прывяла да стагнацыі, якая толькі пагоршылася пасля ўвядзення заходніх санкцый. Памылкі рэжыму, збядненне насельніцтва і перабудова ў СССР, які перастаў быць «жандарам» Усходняй Еўропы, далі «Салідарнасці» яшчэ адзін шанец, якім яна скарысталася. У 1988 годзе страйкі ў краіне аднавіліся, у 1989 годзе ўлады пайшлі на сур'ёзныя саступкі пратэстоўцам, і ў самым канцы таго ж года 45-гадовае кіраванне камуністаў у Польшчы скончылася.

Калі весці адлік з моманту страйкаў у Познані, барацьба палякаў за свабоду цягнулася 33 гады, калі браць за пункт адліку з'яўленне «Салідарнасці» - дзевяць гадоў.

У 1973 годзе ўладу ў Чылі захапіў генерал Аўгуста Піначэт. Адразу пасля гэтага яго хунта абрынула страшныя рэпрэсіі на сваіх палітычных праціўнікаў (у першую чаргу камуністаў), задушыўшы любы супраціў унутры краіны. Там існавалі непрыкрытыя канцлагеры для палітычных зняволеных, праз якія прайшлі дзясяткі тысяч чалавек, тысячы былі знішчаныя. У першыя гады знаходжання Піначэта ва ўладзе важную ролю ў супрацьдзеянні яму грала падтрымка звонку. Краіны, якія былі праціўнікамі хунты, рыхтавалі кадры для будучай чылійскай арміі - і да 1980 года ў ГДР і Балгарыі было падрыхтавана каля 160 афіцэраў з ліку чылійскіх сацыялістаў і камуністаў.

Перагрупаваўшыся і атрымаўшы дапамогу за мяжой, чылійская апазіцыя змагла аднавіць працу на радзіме, стварыўшы некалькі падпольных рухаў і арганізацый. Апазіцыянеры арганізоўвалі акты сабатажу, зганялі грузавікі з харчаваннем і раздавалі яго ў бедных раёнах гарадоў, арганізоўвалі дэманстрацыі студэнтаў і прафсаюзных арганізацый. З лета 1980 года чылійскі супраціў пачаў ладзіць замахі на ключавых прадстаўнікоў хунты, што захапіла ўладу, у тым ліку на генералаў, адказных за жорсткае здушэнне народных пратэстаў. А ў верасні 1986 года замах здзейснілі і на самога Піначэта - праўда, той адкараскаўся лёгкім раненнем.

Пратэсны рух у Чылі нарастаў, што стала асабліва відавочным пасля таго, як хунта выкрыла спробу завезці ў краіну 80 тон зброі і боепрыпасаў. Разам з замахам на Піначэта гэты факт яскрава паказаў, што апазіцыя не збіраецца здавацца. Магчымасць узброенага паўстання і нават грамадзянскай вайны разам з катастрафічным пагаршэннем іміджу рэжыму за мяжой выцверажальна падзейнічала на дыктатара. У 1990 годзе, выгандляваўшы сабе адстаўку без судовага пераследу, Піначэт пакінуў пасаду прэзідэнта - захаваўшы, праўда, яшчэ на некалькі гадоў уплыў у войску.

Фактычна барацьба апазіцыі з Піначэтам цягнулася 17 гадоў.

Гісторыя шматгадовага супраціву «Салідарнасці» ў Польшчы і чылійскай апазіцыі паказваюць, што працяглая барацьба супраць дыктатуры з боку арганізаванага грамадства, упэўненага ў сваёй рацыі, часта таксама бывае паспяховай, нягледзячы на рэпрэсіі з боку ўладаў.

«Двайнікі» Беларусі, з якімі яшчэ нічога не зразумела

Сітуацыя, у якой аказалася ў 2020 годзе Беларусь, не ўнікальная. Нават у сучасным свеце проста цяпер існуе яшчэ некалькі краін, у якіх канфлікт паміж грамадствам і дыктатурай, што ўтрымлівае ўладу, знаходзіцца ў такой жа «хранічнай» стадыі.

З 2019 года цягнецца шмат у чым падобны да беларускага палітычны крызіс у Венесуэле. З 1999 года прэзідэнцкую ўладу там утрымліваюць прадстаўнікі Адзінай сацыялістычнай партыі Уга Чавес (памёр у 2013 годзе) і Нікалас Мадура. Папулізм і эканамічныя пралікі гэтых кіраўнікоў зрабілі Венесуэлу адной з самых бедных краін Паўднёвай Амерыкі, якая мае велізарныя запасы нафты. Гэта прывяло да масавых пратэстаў у 2014 і 2017 гадах, якія былі жорстка задушаныя сілавікамі. Пасля гэтага больш чым сем мільёнаў венесуэльцаў пакінулі радзіму, ратуючыся ад эканамічных цяжкасцяў і палітычных рэпрэсій.

У 2018 годзе ў Венесуэле прайшлі чарговыя прэзідэнцкія выбары, пераможцам у якіх, нягледзячы на рост незадаволенасці грамадзян, афіцыйна быў абвешчаны Нікалас Мадура. Але, у адрозненне ад Беларусі, ён на той момант здолеў узяць пад кантроль толькі дзве галіны ўлады з трох: выканаўчую і судовую. Венесуэльскі парламент, Нацыянальная асамблея, абвясціў, што пераабранне Мадуры несапраўднае, таму пасада прэзідэнта вакантная. І прызначыў часовым прэзідэнтам свайго спікера Хуана Гуайдо.

Больш чым 50 краін свету (галоўным чынам дэмакратычных) прызналі Гуайдо законным лідарам Венесуэлы, але Мадура захаваў кантроль над краінай з дапамогай сілавікоў. На знешнепалітычнай арэне ён карыстаецца падтрымкай Кітая і Расіі, таксама законным прэзідэнтам яго лічаць і беларускія ўлады.

Да снежня 2022 года Хуан Гуайдо кантраляваў некаторыя венесуэльскія амбасады і частку замежных актываў краіны. Большасць апазіцыйных венесуэльскіх сіл палічыла гэта недастатковым і распусціла яго «часовы ўрад». Прыкладна ў гэты ж час апазіцыя і рэжым Мадуры дамовіліся правесці свабодныя і справядлівыя прэзідэнцкія выбары ў 2024 годзе. Калі яны сапраўды будуць такімі, дзесяцігадовае (калі весці адлік з пратэстаў 2014 года) супрацьстаянне грамадства і ўладаў у Венесуэле можа скончыцца.

З верасня 2022 года, пасля смерці затрыманай іранскай «паліцыяй нораваў» 22-гадовай Махсы Аміні, якая парушыла ўведзены ўладамі «дрэс-код», цягнецца супрацьстаянне дзяржавы і значнай часткі грамадства ў Іране. Як і ў Беларусі, там улады сцвярджаюць, што пратэсты грамадзян супраць аўтарытарнага рэжыму аяталы ажыццяўляюцца пад уплывам замежных дзяржаваў (у першую чаргу ЗША і Ізраіля). У спробах задушыць пратэст рэжым паспрабаваў і тэрор са смяротнымі пакараннямі, і жорсткія дзеянні сілавікоў (падчас пратэстаў загінулі сотні чалавек), а ў лютым 2023 года ў спробе замірыць грамадства там памілавалі «дзясяткі тысяч» удзельнікаў пратэсту.

Але падобна, што менавіта застрашванне грамадзян з масавым выкарыстаннем смяротнага пакарання (паводле звестак праваабаронцаў, у Іране за апошнія дзесяць месяцаў праз палітычны пераслед былі пакараныя смерцю 17 чалавек) дазволіла ўладам «прыдушыць» вонкавыя праявы пратэсту ў большасці раёнаў краіны, хоць у некаторых аддаленых рэгіёнах яны працягваліся і ў пачатку 2023 года. Пры гэтым ні пра якае рэальнае замірэнне іранскага грамадства гаворкі не ідзе: рэжым аятал працягвае ўтрымліваць уладу з дапамогай рэпрэсій супраць мірных удзельнікаў пратэстаў і пакаранняў смерцю.

Супрацьстаянне аўтарытарных і таталітарных рэжымаў з пратэснай часткай грамадства сваіх краін працягваюцца цяпер таксама ў Сірыі (з 2011 года) і М'янме (з 2021 года). У абедзвюх гэтых краінах канфлікт перарос ва ўзброены і мае характар грамадзянскай вайны.

А што будзе, калі нічога не рабіць?

Пасля трох гадоў супрацьстаяння грамадства і дзяржавы многія цалкам натуральна задаюцца пытаннем: можа, было б лепш, калі б пратэсты ў 2020 годзе наогул не пачыналіся? Адказаць на гэтае пытанне аб'ектыўна немагчыма - тым больш што трыгерам для пратэстаў стала не рашэнне нейкіх людзей з ліку праціўнікаў Лукашэнкі, а дзеянні ўладаў: шматлікія парушэнні правоў беларусаў падчас падрыхтоўкі і ў працэсе выбараў і велізарная хваля гвалту з боку сілавікоў у дачыненні да грамадзян у ноч пасля выбараў і ў наступныя некалькі дзён.

Але ў парадку разумовага эксперыменту можна ўявіць сабе такую малаімаверную карціну. Што адбываецца з краінамі, грамадзяне якіх наогул адмаўляюцца ад пратэсту супраць парушэння іх правоў, або дзе дыктатарскія рэжымы вельмі эфектыўна душаць пратэсную актыўнасць на ранніх стадыях? Ёсць меркаванне, што і без ціску з боку грамадства аўтарытарныя ці нават таталітарныя рэжымы ўрэшце могуць пачаць мякчэць - і ў выніку нават без усялякай барацьбы за правы і свабоды дзяржава ператворыцца калі не ў эталонную, то хаця б у «гібрыдную» дэмакратыю (то-бок такую, якая спалучае рысы дэмакратыі і аўтарытарызму - у 2018 годзе да іх, нароўні з ужо згаданай Венесуэлай, адносілі, напрыклад, Расію, Сербію, Турцыю, а некаторыя даследчыкі лічылі такім і рэжым у Беларусі).

Але, на жаль, не існуе гістарычнага або сацыяльнага закона, які падахвочваў бы дыктатарскія рэжымы з часам мякчэць. У многіх выпадках яны, наадварот, робяцца ўсё больш і больш жорсткімі, ператвараюцца з аўтарытарных у паўнавартасныя таталітарныя - то-бок такія, дзе існуе татальны кантроль дзяржавы за ўсімі бакамі грамадскага і часам нават асабістага жыцця.

Яркімі прыкладамі тут могуць служыць КНДР і Туркменістан - краіны, у якіх найвышэйшыя дзяржаўныя пасады фактычна перадаюцца, як у манархіях, у спадчыну ад бацькі да сына (хоць працэс і маскіруецца пад фармальна дэмакратычныя працэдуры). Падтрыманне такой стабільнасці дорага абыходзіцца народам абедзвюх краін. Абедзве дзяржавы традыцыйна ўваходзяць у рэйтынгі краін свету з самым высокім узроўнем рэпрэсій. З Паўночнай Карэі грамадзяне наогул не могуць свабодна выехаць па сваім жаданні, у Туркменістане міграцыя жорстка кантралюецца ўладамі. Таксама ў КНДР лаяльнасць грамадзян да рэжыму Кімаў падтрымліваецца сеткай канцэнтрацыйных лагераў для іншадумцаў. У абедзвюх краінах гадамі цягнуцца сацыяльныя крызісы, што часам перарастаюць у трагедыі з масавай гібеллю людзей - напрыклад, у выглядзе голаду.

Цягам некалькіх гадоў пасля добраахвотнага адыходу ад улады хворага Фідэля Кастра добрым прыкладам самастойнага змякчэння дыктатарскага рэжыму выглядала Куба. Брат дыктатара Рауль Кастра, што змяніў яго на пасадзе, сапраўды пачаў асцярожную лібералізацыю, каб ажывіць эканоміку, якая знаходзілася ў цяжкім стане, - і адначасова захаваць кантроль над краінай. Кубінцам дазволілі купляць мабільныя тэлефоны, прадаваць патрыманыя аўтамабілі, наведваць «турыстычныя» гатэлі і рэстараны і выязджаць з краіны без атрымання абавязковага дазволу. Смяротныя пакаранні Рауль замяняў на доўгія тэрміны зняволення, а велізарны дзяржаўны апарат прыкметна скараціў.

Але ў 2018 годзе Рауля Кастра змяніў Мігель Дыяс-Канель. Спачатку ён працягнуў курс павольнай лібералізацыі эканомікі і грамадскага жыцця, але ў 2021 годзе жорстка здушыў пратэсты грамадзян, звязаныя з эканамічнымі праблемамі і наступствамі пандэміі COVID-19. Дыяс-Канель заклікаў сваіх прыхільнікаў выйсці на вуліцы і змагацца, таксама ўлады абазвалі ўдзельнікаў мірных пратэстаў «наймітамі» і «прыхваснямі». Згортванне кубінскай лібералізацыі на знешнепалітычным фронце было адзначанае дыпламатычнай падтрымкай, якую Гавана аказала Расіі пасля пачатку поўнамаштабнага ўварвання гэтай краіны ва Украіну.

Тым не менш у гісторыі сапраўды ёсць удалы прыклад «добраахвотнай» лібералізацыі суровага аўтарытарнага рэжыму. У кастрычніку 1975 года іспанскі дыктатар Франсіска Франка, ужо цяжка хворы, склаў з сябе паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы і перадаў іх спадчынніку іспанскага трона і будучаму каралю Хуану Карласу. І многія грамадзяне ўнутры краіны, і назіральнікі за мяжой чакалі, што новы кіраўнік працягне жорсткую палітыку Франка. Бо каўдыльё (афіцыйны тытул іспанскага дыктатара) прызначыў яго сваім пераемнікам «па-за чаргой», адкінуўшы празмерна ліберальнага (на думку Франка) бацьку Хуана Карласа, прынца Хуана.

Аднак пасля смерці Франка і свайго ўзыходжання на трон у лістападзе 1975 года Хуан Карлас прадэманстраваў прыхільнасць ліберальным і дэмакратычным прынцыпам. Ён прызначыў прэм'ер-міністрам рэфарміста Адольфа Суарэса, правёў амністыю для палітвязняў і заахвоціў адраджэнне палітычных партый, ліквідаваных яго папярэднікам. У 1981 годзе кароль задушыў спробу вайсковага перавароту, якую зрабілі прыхільнікі ранейшых франкісцкіх парадкаў, а ў 1982 годзе ў манархічнай Іспаніі прыйшоў да ўлады ўрад сацыялістычнага напрамку.

Як нескладана заўважыць, у сітуацыі, калі жыхары краіны пад уладай дыктатуры з розных прычын не могуць ёй супраціўляцца, далейшы лёс дзяржавы цалкам залежыць ад волі самога дыктатара і яго пераемнікаў. Калі пашанцуе (як Іспаніі з маладым каралём Хуанам Карласам), нейкі з чарговых кіраўнікоў сапраўды можа даць сваім грамадзянам свабоду і пачаць пераводзіць краіну на дэмакратычныя рэйкі. А калі не, то з краіны можа атрымацца яшчэ адна Паўночная Карэя з дынастыяй «вялікіх правадыроў», культам асобы, канцлагерамі, эканомікай у стагнацыі і (апцыянальна) голадам.

Праўда, і такая сітуацыя наўрад ці можа цягнуцца вечна. Дыктатарскія рэжымы не вельмі добра ўмеюць мірна суіснаваць з навакольнымі краінамі і рана ці позна пачынаюць прыносіць прыкметныя праблемы камусьці з суседзяў. На нейкім этапе цярпенне міжнароднай супольнасці можа скончыцца - і тады гэта абарочваецца для дзяржавы ваенным уварваннем, што, у сваю чаргу, можа прывесці да вялікіх чалавечых ахвяраў, акупацыі краіны і яе (як мінімум часовага) пераходу пад знешняе кіраванне.

Праз гэта, напрыклад, давялося прайсці Камбоджы, у якой уладу агрэсіўнага і крывавага рэжыму чырвоных кхмераў зрынуў суседні В'етнам. І Іраку, дыктатарскі рэжым якога напаў на Кувейт, а потым у два заходы быў дэмантаваны міжнароднымі кааліцыямі пад кіраўніцтвам ЗША. У значна буйнейшым маштабе падобнае адбылося і ў нацысцкай Германіі, і ў Японіі ў 1945 годзе. Абедзве краіны ў дадатак перажылі страшныя бамбардзіроўкі сваіх гарадоў (у выпадку з Японіяй - нават ядзерныя).

Дыктатарскія рэжымы сваімі дзеяннямі часта змушаюць грамадзян пратэставаць і супраціўляцца. Канчатковыя вынікі такога супрацьстаяння прадказаць немагчыма - як нельга загадзя вызначыць і самы бяспечны, не спалучаны з ахвярамі і стратамі шлях ад дыктатуры да дэмакратыі.

Напэўна можна сцвярджаць толькі адно: калі грамадства ў нейкай краіне самаўхіляецца ад вызначэння свайго ўласнага лёсу, то вырашаюць яго іншыя.

Чытайце таксама