У жніўні 2020 года на вуліцах беларускіх гарадоў, у метро, у гандлёвых цэнтрах і іншых шматлюдных месцах пачала з’яўляцца група харавых музыкаў у масках. Гэтыя людзі выконвалі нацыянальныя песні, выступаючы супраць гвалту і рэпрэсій з боку сілавікоў. І перш чым хтосьці паспяваў паведаміць апошнім пра тое, што адбываецца, спевакі раствараліся ў натоўпе. Гэта былі музыкі, аб’яднаныя ў «Вольны хор». Дзе цяпер хор і што з ім адбываецца? «Люстэрка» паразмаўляла з кіраўніцай хору, кампазітарам і выкладчыцай вакалу Галінай Казіміроўскай.
«Трэба не даць ні сабе, ні іншым прывыкнуць да дыктатуры»
— Дзе цяпер знаходзіцца хор?
— У нашай сітуацыі з’явілася такое паняцце, як асноўны склад хору, дык вось яго касцяк знаходзіцца ў Варшаве. Ужо паўтара года мы працягваем сваю дзейнасць і развіваемся тут. Частка ўдзельнікаў хору цяпер раскіданая па Еўропе, хтосьці знаходзіцца ў Грузіі. Па меры магчымасці гэтыя людзі далучаюцца да нас у рэжыме «прыехаў — з’ехаў». Досыць вялікая частка знаходзіцца ў Мінску. Але з меркаванняў бяспекі расказваць пра іх падрабязна я не магу.
— Іх пераследуюць ці неяк ціснуць?
— У нас быў перыяд зацішша прыкладна год. У гэты час мы не чулі, каб хтосьці спрабаваў нас знайсці. У прынцыпе, наш план спрацаваў: калі мы пераехалі, то досыць гучна пра гэта заявілі акурат для таго, каб нас не чапалі і не шукалі. Маўляў, мы тут — супакойцеся. Праўда, некалькі месяцаў таму ў сілавікоў пачала аднаўляцца цікавасць. Некаторых нашых музыкаў, якія там знаходзяцца, выклікалі і спрабавалі атрымаць паказанні супраць удзельнікаў хору, супраць мяне. Гэта старая песня: яны цікавяцца, як мы жывём у Польшчы, хто нам плаціць, як мы існуем, якім чынам мы наогул выжываем. Яны спрабуюць знайсці нейкія канцы, таго, хто нас падтрымлівае. Такое адчуванне, быццам нас тут хтосьці ўзяў на парукі і ўтрымлівае. Я падазраю, яны шчыра вераць, што мы вернемся ў цяперашнюю Беларусь, што яны будуць судзіць і разбірацца з намі. У іх свеце інфармацыя патрэбная для гэтага. Наўрад ці каб проста тут нас у эміграцыі зашчамляць. То-бок праз нейкі час чарговая папачка падымаецца, трэба нейкія рухі зрабіць — і яны робяць. Мы ўсё гэта адсочваем, але не рэагуем і не баімся.
— Вы ведаеце, колькі інфармацыі ў іх ёсць на ўдзельнікаў хору? Яны ж амаль усе выступаюць у масках.
— Я думаю, што ўсё, што можна было на нас дастаць, у іх ужо ёсць. То-бок, у прынцыпе, ужо нічога новага не адкрыеш. Асоба мая даўно была ім вядомая: яшчэ калі мяне затрымалі, яны паказвалі мяне на ўсіх відэа. То-бок ужо тады ўсё было зразумела. Мы робім усё магчымае, каб зберагчы музыкаў, каб не раскрываць іх асобы. Таму да ўпору хаваем іх імёны, прозвішчы і твары. Робім усё, каб нельга было апазнаць нават тых, хто ў эміграцыі, таму што ў іх ёсць сваякі і блізкія ўнутры краіны. І менавіта таму працягваем быць у стане інкогніта. Я не думаю, што ёсць нейкія шанцы праз балаклавы, маскі і гэтак далей кагосьці з іх распазнаць. Часам у такім выглядзе я і сама іх не пазнаю.
— Можаце расказаць, колькі цяпер людзей у хоры?
— У асноўным складзе, які знаходзіцца ў Варшаве, каля 25 чалавек. Калі ўлічваць тых, хто раскіданы па Еўропе, атрымліваецца дзесьці 35−40.
— А ў Беларусі?
— Калі мы пачыналі дзейнасць, нас было 350 чалавек. Але паступова выступаць станавілася ўсё складаней і небяспечней. Думаю, цяпер унутры Беларусі актыўных застаецца каля 50 чалавек.
— То-бок, нягледзячы на рызыку рэпрэсій, многія вырашылі застацца ў краіне?
— Эміграцыя падыходзіць не ўсім. Многія паехалі ў Варшаву менавіта таму, што хацелі застацца з хорам. Кінуць працу, перавозіць сем'і — вельмі рызыкоўны крок. Не ўсе маглі сабе дазволіць з’ехаць з краіны, нават з тых, хто хацеў бы. Тыя, хто пераехаў, зрабілі гэта, бо ім было невыносна сядзець і нічога не рабіць. Спачатку ў нас такіх было 15 чалавек, потым мы паступова разрасліся. І колькасць удзельнікаў увесь час расце, бо рэпрэсіі толькі павялічваюцца, што змушае людзей пераязджаць. Але, вядома, ёсць шмат іншых абставінаў у тых, хто застаецца ў краіне: напрыклад, цяжка хворыя бацькі. З’ехаць у нікуды вельмі складана. У нас няма пляцоўкі, на якую мы маглі б усіх запрасіць, даць працу і прытулак. Мы самі нейкім цудам выжываем, гэта таксама пастаянная барацьба.
— Пасля пачатку ціску на ўдзельнікаў хору многія з іх пакінулі прафесію?
— Каля васьмі чалавек звольнілі непасрэдна з прафесійнай музычнай дзейнасці без магчымасці ўладкавацца куды-небудзь у Беларусі. Большасць з іх з’ехала. Сілавікі ўвесь час шукалі тых, хто мае дачыненне да хору. Пастаянна спрабавалі даведацца імёны, шарсцілі харавыя калектывы, оперны тэатр. Адна з прычын, чаму я з’ехала, — артыстаў пачалі затрымліваць аднаго за адным, прасілі даць паказанні, нешта пацвердзіць, апазнаць. Прыходзілі да людзей, якія наогул не маюць дачынення да нашага хору, але звязаныя з харавой справай. Калегі проста пачыналі мне тэлефанаваць і прасіць прыняць меры. Каб спыніць гэтае вар’яцтва, мне спатрэбілася пераехаць у Варшаву і гучна сказаць: вось, я тут. Гэта падзейнічала. Напэўна, яны пераканаліся, што мы больш не небяспечныя, хаця б спынілі свае жорсткія допыты і затрыманні.
— На якія фінансы вы жывяце? Вам дапамагаюць людзі ці гэта грантавыя грошы?
— Гэта няпростае пытанне, асабліва калі ты дарослы чалавек і вымушаны пачынаць усё з нуля. Хоць, напэўна, у мяне нават такога шанцу не было. Калі я сюды прыехала, то адразу паставіла сабе задачу захаваць і развіваць «Вольны хор», дапамагаць выжываць беларускай культуры. То-бок я нават не магла проста пайсці шукаць сабе працу на польскім рынку і жыць для сябе, бо арганізацыя дзейнасці хору і вырашэнне тых задач, якія я перад сабой паставіла, у прамым сэнсе займаюць увесь час. Я не памятаю, што такое выходныя, мой працоўны дзень часта заканчваецца за поўнач. Але гэта мой выбар — і тут ніякіх крыўдаў, проста гэта вельмі цяжка.
У мяне няма пастаяннай крыніцы даходаў: то знаходжу часовую стыпендыяльную падтрымку, то спрацоўвае нейкі часовы праект, у якім у цябе ёсць невялікая зарплата, даю ўрокі вакалу, часам дапамагаюць родныя і блізкія. Я адкрыла тут фонд «Вольны хор» — але гэта не столькі для заробку, колькі для магчымасці правядзення нейкіх праектаў легальна. Летась, напрыклад, удалося зрабіць шасцімесячную рэзідэнцыю (часовае знаходжанне чалавека ў іншай краіне з асабістымі, рабочымі або адукацыйнымі мэтамі. — Заўв. рэд.) для васьмі беларускіх музыкаў.
Але такія праекты часовыя, і ад немагчымасці планаваць сваё жыццё вельмі цяжка. Калі ты ведаеш, што можаш заплаціць за кватэру ў наступным месяцы і пражыць яшчэ месяц, — гэта вельмі добра. Але космас з намі, нейкім цудам ужо паўтара года ўдаецца выжываць. Часам хочацца сябе пашкадаваць, паплакацца, бо там у цябе ёсць дом, за які не трэба плаціць, была праца і наладжанае жыццё. Але, мабыць, гэта плата за тое, каб жыць свабодна і без страху.
— У якіх краінах вы цяпер выступаеце?
— У нас былі канцэрты па ўсёй Польшчы, досыць часта мы ездзім у Германію. Адзін раз былі ў Латвіі.
— Вас запрасілі выступіць і ў нямецкім Бундэстагу. Як еўрапейскія палітыкі рэагуюць на вас і на гісторыю, якую вы расказваеце праз музыку?
— Я скажу пра ўзаемадзеянне наогул з любымі людзьмі, бо мы не спяваем канкрэтна для палітыкаў. Мы выконваем песні ўсюды, дзе толькі можам. Вельмі многія людзі павярхоўна абазнаныя ў тым, што адбываецца ў Беларусі. І ёсць шанец, што праз песню гэтая інфармацыя пойдзе далей, глыбей. Усе нашыя канцэрты скіраваныя на тое, каб людзі выказвалі сваю салідарнасць з намі, а еўрапейскія палітыкі прымалі нейкія рашэнні, аказвалі на рэжым любы ціск, які могуць.
Мы змагаемся доўга і цяжка, і незразумела яшчэ, колькі будзем змагацца. І ў гэтым сэнсе трэба не даць ні сабе, ні іншым прывыкнуць да дыктатуры. Даволі часта пасля выступленняў нас запрашаюць на сустрэчы прадстаўнікі ўлады розных краін, і ў нас ёсць магчымасць расказаць падрабязней пра рэальную сітуацыю ў Беларусі, пра палітвязняў, пра беззаконне ў нашай краіне. На жаль, вельмі часта не ўсе ведаюць гэта і са здзіўленнем нас слухаюць. Я думаю, у гэтым таксама заключаецца адна з місій «Вольнага хору». Спадзяюся, гэта здолее хоць неяк паўплываць на рашэнні палітыкаў.
«Песня была нашай нацыянальнай ідэяй, мы яе тады сапраўды знайшлі»
— Давайце вернемся ў 2020-ы. Як і ў каго з’явілася ідэя стварыць хор, які будзе выступаць на вуліцах?
— Гэта здарылася абсалютна спантанна і пачалося на прыступках філармоніі, калі аркестранты сталі выходзіць на маўклівыя акцыі. Яны хацелі паказаць, што музыкі салідарныя з народам. Потым яны пачалі звяртацца да харавікоў, прапанавалі праспяваць песню. Таму першая гучная акцыя была арганізаваная сіламі супрацоўнікаў філармоніі, гэта іх ініцыятыва. Тады не было ўвогуле гаворкі ні пра які хор, музыкі проста хацелі падтрымаць людзей. Там нават не было палітычнага акцэнту — гэта была акцыя супраць агрэсіі, гвалту і хлусні. Але ў выніку гэта займела такі водгук, што стала натуральнай патрэбай рабіць гэта кожны дзень.
Цягам тыдня музыкі прыходзілі і штодня нешта выконвалі. З’яўлялася шмат простых людзей, якія ўмеюць спяваць, — яны таксама далучаліся да хору, і ўсё гэта паступова ператваралася ў нейкі агульны музычны рух. І самі музыкі, якія выходзілі ў пачатку і казалі пра «ніякай палітыкі», да канца тыдня памянялі да гэтага стаўленне. Я бачыла фармаванне нацыянальнага стрыжня, гэта адбывалася на вачах.
Але праз тыдзень у філармонію прыйшлі сілавікі, пачалі пагражаць кіраўніцтву, што калі выступы не спыняцца, то «паляцяць галовы». І калі да гэтага кіраўніцтва глядзела на выступы скрозь пальцы, то з той хвіліны на тэрыторыі філармоніі такое забаранілі рабіць. Але людзі ўжо сабраліся ў нейкі адзіны рух і хацелі выказвацца далей, таму з’явілася ідэя ператварыць акцыі ў флэшмоб у гандлёвых цэнтрах, грамадскіх месцах. Вось так усё трансфармавалася ў фармат выступаў, калі ў нас было тры ці пяць хвілін, пакуль не прыязджаў АМАП. Мы паспявалі праспяваць адну-дзве песні. У гэты момант толькі частка музыкаў філармоніі пайшла далей. Для многіх уся гэтая гісторыя скончылася тым самым тыднем. А вось група людзей — звычайных людзей і прафесійных музыкаў — пачала ладзіць выступы ў дварах. Гэты рух, які выходзіў у гандлёвыя цэнтры, і можна назваць «Вольным хорам».
Нам трэба было працаваць над аранжыроўкамі, нотамі, матэрыяламі, ствараць зборнікі песняў. У гэты момант сваю працу пачаў цэлы завод, які функцыянаваў для таго, каб хор жыў, каб кожны дзень былі выезды ў двары. Здараліся альбо штодзённыя акцыі, альбо рэпетыцыі. Увогуле, у нас было вельмі актыўнае жыццё. Кожны дзень 5−7 чалавек пыталі, ці можна далучыцца да хору. Думаю, калі б нас тады не прыдушылі, уся Беларусь магла б заспяваць. Для мяне гэта было свята песні, таму што ў нейкім сэнсе гэта была нашая нацыянальная ідэя, мы яе тады сапраўды знайшлі. Гэта падымлівала дух, дапамагала змагацца. У гэтым была вялікая сіла.
— Вас прывыклі ўспрымаць як арганізатара хору. Калі вы самі да яго далучыліся?
— З другога дня. Калі я ўпершыню ўбачыла акцыю на прыступках філармоніі, то адразу патэлефанавала хормайстрам. Даведалася, што яны збіраюцца паўтарыць гэта заўтра. У гэты час у мяне ўжо быў свой хор у Мінску, я напісала ім паведамленне: «Заўтра ў гадзіну дня мы стаім на прыступках разам з філармоніяй — альбо мы больш не хор». Мне здавалася, што ўсё, чаму я вучыла іх, усё, што мы ўмеем, усе нашыя навыкі мы мусім выкарыстаць вось тут. І так, на наступны дзень я ўжо стаяла на прыступках разам са сваім хорам.
— Вы сказалі, што маскі вам дапамагаюць заставацца ананімнымі. А яны не перашкаджаюць спяваць?
— Яны блакуюць гук і глушаць яго, у масках нашмат больш нязручна, у іх вельмі цяжка дыхаць. Калі мы інтэнсіўна дыхаем, гэта вельмі энергазатратна. Вельмі часта гэтыя маскі трапляюць у рот, некаторыя проста з’язджаюць. Увогуле, гэта жахліва нязручна.
— Як вам так хутка ўдавалася з’яўляцца незаўважанымі дзесьці ў грамадскім месцы і гэтак жа хутка хавацца? Вас жа цалкам маглі затрымаць нават падчас выканання нейкай песні.
— Ну, мы ж таксама разлічвалі час. Напрыклад, пачынаем спяваць, цягам хвіліны нас заўважае ахоўнік і робіць званок. Пакуль ён тэлефануе, гэта ўжо дзве хвіліны. АМАП мусіць даехаць не менш чым за тры хвіліны. То-бок мы разумелі, што ў нас ёсць пяць запасных хвілін. Калі мы раптам былі не ўпэўненыя ў тым, што паспеем, то спыняліся на адной песні.
Напрыклад, у якім-небудзь метро на нас хутчэй маглі зрэагаваць, мы маглі выканаць толькі адну песню. У нас была выразная сістэма інструкцый. Людзі атрымлівалі іх за гадзіну да таго, як усё пачыналася. Збіраліся на пэўным паверсе, па сігнале пачыналі спяваць пэўную песню. Мы загадзя рабілі фатаграфію месца, дзе трэба было сабрацца. Ведаеце, у такіх паўваенных умовах людзі мабілізуюцца, яны робяцца музычнымі салдатамі. Мы дакладна разумелі, што і як трэба рабіць, быў адпрацаваны алгарытм. Ужо пазней у нас з’явілася цэлая куча прыёмаў, як не трапіцца на вочы сілавікам. Вядома, ратавалі маскі: было незразумела, што за чалавек пад ёй, спявае ён ці не.
— Якую рэакцыю вы бачылі на свае выступы?
— Мы бачылі людзей, якія ішлі з апушчанымі вачыма (маршы, якія давалі нам надзею, праходзілі ў нядзелі, а цягам тыдня ўсе проста занураліся ў руціну). Мы па-ранейшаму чыталі навіны, дзе паведамлялася пра тое, што нас працягваюць біць. І вось калі хор пачынаў спяваць «Пагоню» або «Ваяцкі марш», людзі проста спыняліся, іх нібыта святлом прабівала зверху ўніз. У такія моманты мы зноў адчувалі сябе адзіным народам, няскоранымі.
Ішло нейкае падсілкоўванне, і мы самі падсілкоўваліся. Гэта была крыніца сілы. Калі ты сам усім гэтым напаўняешся, ты можаш гэтым дзяліцца. Гэта неяк уплывала на людзей, зараджала іх. І гэта раздражняла сілавікоў. Напрыклад, у мяне на допыце пыталі, адкуль я ведаю ўсе гэтыя песні, Хто мяне ім навучыў, хто мне заплаціў за іх выкананне. Ты сядзіш і не разумееш: дарослыя мужчыны з вышэйшай адукацыяй, якіх вучылі ўсё жыццё маньякаў і наркаманаў лавіць, размаўляюць са мной у такой манеры пра музыку! І я зразумела, што яны яе проста баяцца — менавіта праз сілу яе ўздзеяння.
Вядома, калі я ўдзельнічала ў акцыях, то шмат разоў магла адчуваць рэакцыю гандлёвага цэнтра. Перад вачыма была карціна, калі ў навушніках ішоў хлопец, думаў пра сваё. Чуў нас, здымаў навушнікі — і спыняўся ў ступары. І вось ён падносіць руку да вачэй — і ў яго праступаюць слёзы. У гэты момант ты проста адчуваеш, што паміж вамі ўзнікаюць нейкія сувязі. Мы перажывалі тое самае. Мне здаецца, у такія моманты мы былі голасам народа і праспявалі тое, пра што ўсе думалі.
— Якое было самае яркае выступленне ў Мінску?
— Самае моцнае адчуванне, якое я перажыла, было падчас нашага першага канцэрта, які мы запісвалі анлайн. Мы рабілі гэта ў сакрэтным месцы, гэта ўсё было падпольна. І прычым гэта было ў логаве АМАПа, яго было шмат, яны там жылі. Я пачувалася дзіўна, бо мы не бачылі адно аднаго ўвесь гэты час. Не было такога памяшкання, якое магло змясціць такую колькасць людзей. І вось калі ў адным месцы нас сабралася каля 80 чалавек, упершыню можна было ўбачыць усіх гэтых людзей разам.
Да гэтага мы нават спецыяльна не знаёміліся, больш чым палова наогул не ведала адно аднаго. І гэта было правільна, бо любая інфармацыя цябе абцяжарвае, яе можна з цябе дастаць. Так што гэты канцэрт быў як жывы, ён быў запісаны на адным дыханні, як ёсць. Гэта былі такія жывыя эмоцыі — мне здаецца, можна было падключыць электрастанцыю і зараджаць яе ад нас. Напэўна, больш моцных эмацыйных і музычных перажыванняў у мяне ў жыцці не было.
— Калі вас затрымалі і што потым адбывалася?
— Мяне затрымалі 29 кастрычніка 2020 года, я правяла чацвёра сутак на Акрэсціна. Гэта была ноч расстраляных паэтаў — тады мы мусілі паехаць спяваць у Курапаты. Пры гэтым напярэдадні мы зладзілі акцыю ў Оперным тэатры, пасля яе затрымалі каля 10 чалавек з нашага хору — я была першай. Маё затрыманне адбылося каля дома, ля крамы. Прыехаў бусік, адтуль выйшла шэсць чалавек. Узялі пад рукі і завалаклі ўсярэдзіну. Я зусім не была гатовая да допытаў, выйшла з дому ў хатняй вопратцы, была без шкарпэтак, нічога не выдаляла з тэлефона. У мяне былі сотні фатаграфій з маршаў. У выніку суткі я атрымала непасрэдна як пакаранне за маршы, а ўжо потым мяне абвінавацілі, што я спявала «Магутны Божа» ў тэатры.
У мяне былі вельмі працяглыя допыты. Яны яшчэ па дарозе сказалі, што злавілі «вялікую птушку», «тэрарыстку». Уяўляеце, у мяне ў мэсэнджары група «Вольнага хору» была падпісаная ініцыяламі «ВХ». Яны спыталі, што гэта значыць. І пакуль я сядзела і спрабавала скласці што-небудзь тыпу «Уваскрэсення Хрыстова», начальнік РАУС, які вёў адзін з допытаў, сам выпаліў: «Гэта Веры Харужай?» Я адказала, што так. У мяне вельмі кепска з хлуснёй, мне цяжка гэта даецца. Так што атрымалася, што яны самі мяне і выратавалі.
— Яшчэ я чула, што падчас сутак вы нават зладзілі нешта накшталт праслухоўвання ў хор…
— Я людзей праслухоўваю ўсюды. Напрыклад, на адной вечарынцы я падчапіла новага «баса»… Так што гэта нармальная сітуацыя. Калі мяне прывезлі на Акрэсціна ў гадзіну ночы, гэта таксама была дзіўная гісторыя. Я ўвесь гэты час спрабавала не плакаць, сабрацца. Хоць, ведаеце, у такія моманты ты проста ператвараешся ў безабаронную дзяўчынку. І ніякія механізмы і ўстаноўкі не працуюць, бо табе страшна. Ты наогул у «краіне цудаў», ты не разумееш, што з табой. Я ішла калідорамі ІЧУ і не верыла, што гэта рэальнасць, што гэта адбываецца са мной.
Мяне прывезлі і пасадзілі ў камеру, дзе было шэсць жанчын. Я не хацела нікога будзіць. Але проста расплакалася як дзіця. Усё гэта адпусціла, разбудзіла ўсю камеру. І вось у гэты дзень дзяўчаты спрабавалі мяне падтрымаць. Жанчыны, якія там ужо знаходзіліся хаця б некалькі дзён, больш-менш адаптаваліся, але мне было вельмі цяжка. А яшчэ мне трэба кожны дзень раніцай піць пэўныя лекі. У мяне з сабой не было таблетак, я ў паніцы думала, што рабіць далей, бо мне нельга прапусціць ніводнага дня. І тут аказваецца, што ў гэтай камеры знаходзіцца дзяўчына з такім жа дыягназам, як у мяне. Якраз у гэты дзень ёй аддалі перадачу. І яна мне падарыла пласціначку таблетак. Для мяне гэта проста цуд, нейкае касмічнае супадзенне.
У камеры была яшчэ адна дзяўчына, маладая і вельмі прыгожая. Некалькі дзён таму яна прыйшла сустракаць з турмы свайго хлопца ў туфліках на абцасах, у прыгожай сукенцы. Яна яго сустрэла, але яе тут жа павязалі, проста ля крэпасці. Яна не сумавала, расказвала, што любіць спяваць. Я прапанавала яе праслухаць. І так, яна заспявала, мы пачулі яе выдатны голас. Так было смешна, што на наступны дзень, калі іх адпраўлялі ў Жодзіна адбываць пакаранне, нам нават не было на чым пакінуць кантакты адна адной. Дзяўчаты знайшлі кавалак газеты, а запісаць няма чым. У іншых таксама была перадачка. Ім перадалі шакаладку, яны яе растапілі і запісалі мой нумар тэлефону.
«Я вярнуся ў Беларусь, як толькі даведаюся, што мяне не пасадзяць у турму»
— Калі вам давялося з’ехаць з краіны?
— У Варшаве я аказалася ў канцы чэрвеня 2021 года.
— Якім вы ўспамінаеце час да свайго ад’езду?
— Гэта быў вельмі цікавы час. Слухайце, нас усіх добра скаланула, мы наўрад ці тут чымсьці адрозніваліся ад іншых. Для мяне ўсё пачалося ў траўні 2020 года, бо я актыўна ўключылася ў палітычную дзейнасць, стала ўдзельніцай каманды Віктара Бабарыкі, пачала збіраць подпісы.
Было шмат страху, але прыйшло ўсведамленне, што гэта перыяд сталення. Я зразумела, што гэта быў час, калі ты бярэш лёс у свае рукі. Гэта ўжо не той выпадак, калі хтосьці нешта мусіць за цябе вырашаць. Ты прымаеш адказнасць на сябе, разумееш, што ад тваіх дзеянняў залежыць твая будучыня, будучыня тваіх дзяцей, сяброў, родных, усёй краіны. То-бок варыянту не рабіць нічога не было. Трэба было альбо прымаць усё як ёсць, альбо, калі не падабаецца, мяняць. І 2020 год стаў годам такой працы. Мне здаецца, я тады проста жыла на вуліцах. У маім жыцці здарылася шмат чаго новага, я пазнаёмілася з тонай людзей, былі сотні новых праслухоўванняў, рэпетыцый, выступаў. Праслухоўванне ў «Вольны хор» у першы месяц прайшло каля 100 чалавек. Была падрыхтоўка новага матэрыялу, пошук песняў. Мы бегалі па дварах і развучвалі са звычайнымі людзьмі беларускія песні. Для мяне ўсё гэта было і адкрыццём, і прарывам, было і складана, і радасна адначасова.
— Калі вы зразумелі, што ціск на вас і на ўдзельнікаў хору ўзмацняецца, як вы сябе адчувалі?
— Гэта было вельмі складана. Проста таму, што калі я ўсё гэта пачынала, то рыхтавала сябе да таго, што 15 сутак арышту я працягну. Тады мы яшчэ разумелі ступень пакарання за тое, што робім. Я ў прынцыпе да апошняга не верыла, што за песні могуць караць. Але калі правілы гульні змяніліся, калі яны пачалі за любыя рэчы заводзіць крымінальныя справы, называць усё тэрарызмам, экстрэмізмам і гэтак далей, стала страшна. Калі ў цябе двое дзяцей, сесці на восем гадоў… Ну, ніякі рэжым гэтага не варты. І седзячы там, ты таксама нічога не зменіш. Тым больш што я ўжо «там» пабывала, мяне затрымлівалі, зусім не хацелася вяртацца назад.
Было вельмі цяжка, бо пасля вызвалення на мяне моцна ціснулі. Я жыла за горадам, і час ад часу туды прыязджаў бусік, стаяў каля дома. Вакол хадзілі людзі ў чырвона-зялёных кепачках. То-бок мяне, здаецца, і не забіралі, але ўвесь час трымалі ў тонусе. Ноччу я проста ляжала і прыслухоўвалася, ці не ходзіць хтосьці вакол. Цяжка было скласці інструкцыю, што рабіць з дзецьмі, калі мяне забяруць сярод ночы. Да каго бегчы, куды тэлефанаваць? Быў такі нечалавечы стан пастаяннага чакання, страху. Часам здавалася: ды забярыце ўжо мяне, а не палохайце вось гэтым.
У пачатку вясны я проста з’ехала адпачыць разам з мужам і дзецьмі, збіралася пераключыцца. Мы ўсе, уключаючы дзяцей, перасталі нармальна спаць. Я з’ехала зрабіць перапынак і проста набрацца сіл. І ўжо калі я была на адпачынку, мне пачалі прыходзіць паведамленні ад калег, што затрыманыя нашыя харавікі. Усім казалі пра мяне адно і тое ж: маўляў, мы ведаем, дзе яна знаходзіцца, хто яна такая. Вернецца — яе чакае крымінальны артыкул, яна кіраўнік тэрарыстычнай арганізацыі. Вось у гэты момант ужо стала, вядома, не па-дзіцячы страшна за тое, што пацярпяць сям’я, дзеці, вельмі шмат людзей. Зноў жа, праз мяне можна было выйсці на іншых артыстаў.
Пасля гэтага я рэзка пераехала ў Варшаву — проста таму, што трэба было кудысьці з’язджаць. Ва ўсяго калектыву было пытанне: а што рабіць далей? Вырашылі паспрабаваць працаваць з іншага месца. Так мы і пачалі: прыехалі, сабраліся як хор. перш за ўсё наладзілі функцыянаванне рэпетыцый і наогул жыццё калектыву. Усё гэта заняло два месяцы, толькі потым мы пачалі наладжваць нашую працу. Мы вырашылі ездзіць па краінах і праз песню працягваць крычаць пра Беларусь. І ўсюды, дзе мы з’яўляемся, мы перш за ўсё гаворым пра тое, што адбываецца ў краіне. Песня — гэта толькі інструмент, каб не маўчаць. Мы заклікаем не прывыкаць да дыктатуры, не ўспрымаць яе як норму.
— Цяпер хор займае нейкую палітычную пазіцыю? Можа, вы падтрымліваеце кагосьці з дэмакратычных сілаў?
— Ёсць такое паняцце, як палітычны кантэкст, ён прысутнічае ў нас усіх. То-бок мы тут, у прынцыпе, знаходзімся праз палітычныя абставіны. Мы ўцягнутыя ў іх проста таму, што нам не ўсё роўна, і людзі, як мінімум тыя, хто прыйшоў да нас, — гэта людзі з актыўнай грамадзянскай пазіцыяй, якія хочуць нешта змяніць. У гэтым сэнсе мы ўцягнутыя ў тое, каб змяніць гэты рэжым на нешта адэкватнае. Мы хочам жыць у нармальнай краіне. Але мы не з’яўляемся прыдворным голасам каго б там ні было. Мы максімальна самастойныя, трымаем сябе незалежна ад любых палітычных партый, лідараў, арганізацый і не падпарадкоўваемся нікому.
Я заўсёды кажу нават нашым музыкам: вы ўсе свабодныя людзі. І калі мы, напрыклад, выконваем канцэрт і бачым, што апынуліся не ў тым месцы (напрыклад, людзі пачынаюць курыць ці піць піва), мы можам развярнуцца, нас ніхто не можа спыніць, забараніць або дазволіць нешта. Мы спяваем там, дзе ў гэтым ёсць сэнс, дзе мы можам данесці досыць важную інфармацыю, — гэта не забаўляльны хор. Шмат разоў былі спробы нават дэмакратычных сіл зрабіць нас сваім калектывам — але мы застаёмся голасам народа. Гэта для нас важна. Мы выказваемся за беларускі народ і мы самі — беларускі народ.
— Калі, на вашую думку, у Беларусі адбудуцца перамены?
— Я ўжо не веру ў пазітыўны сцэнар, бо спачатку я давала рэжыму тры месяцы, потым — паўгода. Цяпер ужо гляджу на ўсё песімістычна. Думаю, гады два нас яшчэ чакае вось гэтая барацьба ў выгнанні. Не пытайцеся, чаму я называю гэтую лічбу, нейкага лагічнага абгрунтавання і нейкіх фактаў, якімі я магу апераваць, у мяне няма. Але, бачачы карціну таго, што адбываецца, я магу рабіць нейкія высновы. Я не палітык і не аналітык, а проста чалавек. Мне трэба на нешта абапірацца, каб планаваць жыццё, і нашмат складаней чакаць пераменаў у кароткі тэрмін. Гэтага не здараецца. Таму я сабе ў галаве намалявала, што яшчэ дзесьці два гады, магчыма, будзе гэтак жа.
— А калі гэтыя перамены адбудуцца, вы збіраецеся вярнуцца ў Беларусь?
— Я ўчора вярнуся ў Беларусь, як толькі даведаюся, што мяне не пасадзяць у турму, нават калі ў гэты момант краіна яшчэ будзе не да канца свабоднай. Нават калі там будзе куча праблем, але я буду ведаць, што фізічна буду на волі.
— Якой вы бачыце сваю мэту пасля перамогі?
— Я бачу, што нам трэба будзе шмат працаваць. Я дакладна не нашу ружовых акуляраў і разумею, што мы не прыедзем з кветкамі — і ў нас адразу ўсё будзе выдатна. Але я вельмі хачу бачыць краіну свабоднай і дэмакратычнай, дзе можна жыць і любіць Лукашэнку, і ніхто за гэта цябе не будзе біць і саджаць у турму. Дзе можна быць разумным або дурным, тоўстым або худым, багатым або бедным, мець любыя палітычныя погляды і жыць свабодна. Дзе не парушаюць свабоды іншага чалавека.
Я ведаю, што дэмакратыя — гэта не прыгожыя словы, гэта вельмі сур’ёзны інстытут з мноствам кампанентаў. Я ведаю, што ў нас наперадзе вялікі шлях, праца з мазгамі, мысленнем, наогул з іншым падыходам. У прынцыпе, нам трэба сябе перавыхоўваць, перарабляць. Я нават думаю, што нашае знаходжанне за мяжой таксама трэба выкарыстоўваць, каб рухацца ў гэтым кірунку. Цяпер, пакуль беларусы знаходзяцца ў эміграцыі і пакуль мы актыўныя, трэба вучыцца будаваць не старую Беларусь, дзейнічаць не старымі спосабамі, а наадварот, шукаць новыя. Таму што пабудаваць, скажам так, дэмакратыю на старых памылках і на старых дражджах немагчыма. Проста я веру ў нас. Калі мы выпусцім з рук гістарычны шанец, гэта будзе вельмі, вельмі па-дурному з нашага боку. Мы мусім за гэты шанец учапіцца.
— Чым бы вы хацелі займацца ў Беларусі пасля пераменаў?
— Ведаеце, можа, расчарую вас, але спачатку вельмі хачу дабудаваць свой дом, высадзіць ружы, шмат ружаў. Хачу сабраць усіх родных і сяброў, распаліць камін і гаварыць, гаварыць, гаварыць…
Ну, а ў цэлым, вядома, хачу займацца музыкай, творчасцю, хорам. У мяне так шмат планаў: хачу выдаваць нотныя зборнікі, хачу працягваць пісаць музыку і рабіць харавыя аранжыроўкі. Калі зусім амбіцыйна, то хацела б мець камерны хор і аркестр, з якім нарэшце можна было б выканаць мора беларускай музыкі, якая сёння забытая, схаваная, забароненая…
І калі б ад мяне нешта залежала, я б вярнула хор ва ўсе школы, каледжы, інстытуты, заводы і кампаніі. Я мару, што ўся Беларусь будзе спяваць.
Чытайце таксама
Отключить проверкуПремиальные предложения